Insoniyat tarixi ilmiy, iqtisodiy va madaniy hayotda turfa yutuqlarga erishgan oʻrta asrlarda islom olami maʼrifat markazi boʻlgani, madaniyatda yetakchi oʻrinda boʻlgani hech kimga sir emas. Ammo  bugungi kunda islom olami fan borasida juda qoloqlikda qolib ketdi.

Hozirgi zamonning  aksar  musulmon olimlari tarixda ”Islomning oltin asrlari” deb atalgan davrlarda yashab oʻtgan musulmonlarning buyuk ilmiy ixtirolari va  yutuqlari haqida koʻtarinki ruh bilan yozishadi. Ular oʻzlarining asarlarida oʻsha davrning musulmon olimlari tarafidan qilingan ixtirolar, oʻsha davrda islom olamining ilm fanga qoʻshgan ulkan hissasi haqida batafsil hikoya qilishadi.

Islom olami hozirgi zamon taraqqiyotidan tom maʼnoda bir chekkada qolgan bugungi kunda, koʻpchilik musulmonlar oʻzlarining nigohlarini ulkan zafarlar, buyuk ixtirolarga boy, tahsinlarga loyiq ishlarni amalga oshirgan musulmonlarning oʻtmishiga qaratdilar. Ammo buyuk tariximiz haqida yozayotgan bu kishilar islom olamining taraqqiyoti, hayratomuz muvaqqiyatidan keyin duch kelgan inqirozining sabablari  haqida soʻz ochmaydilar. Menimcha ular oxirgi asrlarda biz botib qolgan qoloqlik asoratidan  oʻzlarining “buyuk oʻtmish”larini  pesh qilish bilan tasalli olayotganga oʻxshaydilar.

1991 yilda  oʻzining “Islom va fan, diniy taassub va oqillik yoʻlida kurash”  nomli kitobida nashr qilgan  fan va islomning aloqalari haqidagi tahqiqotlarning muallifi, Islomobod univesitetining professori, pokistonlik fizik Parviz Xudbxoi oʻtkizgan soʻrovlarning  natijasiga  koʻra, yer kurrasi aholisining   beshdan biri boʻlishiga qaramay,  musulmonlarning  jahon ilm fanidagi hissasi juda oz, atigi 1% dan ham kam ekan. Kichkinagina Isroilning oʻzida yalpi musulmon mamlakatlariga qaraganda  2 barobar koʻp olimlar bor ekan. Bu qanaqasi? 8 asrdan  14 asrgacha,  musulmonlarning 600 yil davomida ilgʻor bilimlarga uygʻun  dunyoqarashlari  bugunga kelib jaholat iskanjasida qoldi?

Ushbu savolga javob izlab bir qancha maqolalarni titkilab, oʻzimcha bir tadqiqot oʻtkazishga toʻgʻri  keldi.   Keling, qiziqarli faktlarga boy oʻtmishimizga  birgalikda bir nazar tashlaylik. Yunon manbaʼlari Menimcha, oʻtmishda islom olamining ilm-fandagi ravnaqining  hozirda zamondoshlarimizdan kamdan-kami zikr qiladigan sabablarini zikr qilish ayni maqsadga muvofiq deb oʻylayman.

Birinchidan,  musulmonlarning ilm-fandagi rivoji  asosan, ularning qadimgi yunon mutafakkirlaridan olgan bilimlari  sababli edi.Yunon madaniyatning sharqda tarqalishi boshda Aleksandr Makedonskiyning yurishlaridan boshlangan  va yunonlarning sharqda oʻrnashishlari bilan yoyilgan edi. Keyinchalik 7-8 chi asrlarda islom lashkarlarining  Forsdan tortib, Shimoliy Afrikadan  to Ispaniyagacha boʻlgan oʻlkalarni zabt etganlarida,  ularning qoʻllariga  Aflotun (Platon), Arastu (Aristotelь), Pisogʻur (Pifagor),  Dimuqrit (Demokrit), Arximed va boshqa olimlarning koʻplab asarlari   oʻlja sifatida  tushgan edi. Musulmonlar koʻplab kutubxonalarni Halifalik qoshiga tashib keldilar. Qadimiy qoʻlyozmalar koʻplab toʻplanib ketgani oqibat,  ularni tarjima qilish markazlarini tashkil etishga sabab boʻldi.

Ikkinchidan, ilm fanning  gurkirab rivojlanishiga  xalifalarning  qoʻllab quvvatlashlari turtki boʻldi. Misol uchun, Halifa Maʼmun tarafidan yunon ilmlarini jamlash uchun  Bagʻdodda “Dorul- ulum”nomli ulkan ilmiy markaz tashkil  qilingan edi. Shu davrdan boshlab u  Halifalikda ilm-fanni rivojlantirishni oʻz vasiyligiga olgan edi.  Oʻrta asrlardagi ushbu  ilmiy markazda arab tiliga tarjima qilingan dastlabki asarlar ichida aleksandriyalik astronom Klavdiy  Ptolomeyning (90-161) hozirda “Alьmagest” deya mashhur asari bor edi. (“Buyuk tartibot”ni anglatuvchi  yunoncha “Megiste syntaxis”ning arabcha nomi “Al-Majisti”). “Al-Majisti”  keyingi 500 yil davomida  fazoviy bilimlar rivojining asosi boʻlib keldi.

Yana bir misol- Movarounnahr xukmdori Ulugʻbek. Bu odamda muvaffaqqiyatning zarur garovlari mujassam edi; ilmiy maqsadi va unga erishishni aniq bilgan iqtidorli olim va qudratli davlat xukmdori.  Amir Temurdan qolgan mol-mulkni Ulugʻbek ilm fanning   rivojiga yoʻlladi. Uning tashabbusi bilan ilmu-tafakkur markazlariga aylangan madrasalar qurila boshladi.  Buxoro, Samarqand va  Gʻijduvonda madrasalar qurildi.  Gʻijduvondagi  madrasa  peshtoqidagi paygʻambarimiz Muhammad alayhissalomning “Ilm izlash har bir muslim va muslimaga farz” degan hadisining  yozuvi hanuzgacha saqlanib keladi.  1417-1420 yillarda Ulugʻbek Samarqandda madrasa qurib, unga islom olamining  koʻplab munajjim va matematiklarini  daʼvat etdi.

Oʻrni kelganda shuni taʼkidlab oʻtish kerakki, ilm-fanning rivojlanishiga  turtki boʻlgan yana bir sabab,  musulmonlar  oʻz hayoti davomida  ibodatda bardavom boʻlish burchlari hamdir. Zero, faqat  Islom dinigina   ibodatlarni ado etishda astronomiya bilimlaridan boxabarlikni taqozo etadi. Chunki musulmon qayerda boʻlmasin,  “qibla”ga, yaʼni Makkaga yuzlanib namoz oʻqishi lozimdir.  Musulmon olimlariga Yer kurrasining  yumaloqligi  Magellanning  dunyoni aylana safaridan avvalroq maʼlum edi;  bu  bilim  ularga musulmonning yer yuzining qaysi nuqtasida boʻlmasin,  “qibla”ga  yuzlanishda  qoʻllandigan jadvalni  tuzishlari  uchun  kerak  edi. Aynan  shuning  uchun ham musulmonlarning  astronomiya  faniga boʻlgan eʼtiborlari yuqoriroq   boʻlgan.

Tarixdan maʼlumki, 12-14 asrlarda islom madaniyati butun dunyoda eng ilgʻor  oʻrinda boʻlgan, islom olami  insoniyat taraqqiyotida yetakchi mavqeʼni tutgan. Oʻsha davrlar  insoniyatning  ilmiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan  ulkan  yutuqlarga erishgan  davri edi.  Keyinchalik ahvol  oʻzgara boshladi, afsuski musulmon madaniyatining foydasiga emas;  islom olamida  20 chi asrga borib uni jaholat botqogʻiga  botirgan  qoloqliq boshlandi.  Aql-idrok  va  taraqqiyotning oʻrniga  safsata va qoloqlik  almashdi,  diniy  taassubva jaholat oʻzini har tomonlama namoyon qila boshladi.   Baxtga qarshi,  asrlarcha  Yevropada  hukmron boʻlgan “Zulmat davri” islom olamiga  koʻchib  oʻtdi. Islom olami oʻzining  azaliy  raqibi  boʻlgan nasroniyatga nisbatan  notavonroq,  ojiz  va  johilroq boʻlib qoldi.   19-20chi asrlarga kelib Yevropa nafaqat ilmiy jihatdan,  balki  iqtisodiy va harbiy jihatdan ham ustun edi.  Bu musulmonlar uchun fojeaga  aylandi. 19chi asr oxirlari , 20chi  asrga kelib  Turkiya va Hijozdan (Makka va Madina) tashqari  butun islom oʻlkalari Angliya,  Frantsiya  (Afrika shimoli va Shom)  va Rossiya (Kavkaz va Oʻrta Osiyo) mustamlakasiga aylandilar.

 

​Besamar izlanishlar

 

“Kim aybdor?” –   ahvol ogʻirlashganda  paydo  boʻladigan  oddiy  insoniy  munosabat.  Bu savolga  musulmon mamlakatlarida  koʻpchilik  javob  izlagan  va  turfa  javoblar  topgan. Odatda  inson  oʻz  kulfatlarining sababini  oʻzidan izlagandan koʻra oʻzgani ayblagani osonroqdir.  Uzoq muddatlardan beri moʻgʻullarni aybdor qilish oson edi; 13 asrdagi moʻgʻullarning xuruji musulmon madaniyatining inqirozining, zaiflashishining  va  zavolining sababi deb sanalardi.    Lekin bu  dalilning ikkita zaif joyi bor.  Birinchisi; musulmon  halqlari,  ayniqsa Eronda,  buyuk madaniy  yutuqlarining   aksariga moʻgʻullar  istilosidan oldin emas, balki soʻngra  erishgan edilar.  Movarounnahr saltanati  ham tarix maydonida  moʻgʻullar  xurujidan  soʻngra yuzaga  kelgandi.   Ikkinchisi (buni tan olish ham qiyin, ammo inkor etib ham boʻlmaydi); moʻgʻullar zavolga yuz tutgan saltanatni yenggan edilar.  Darhaqiqat,  oʻtmishda  nechogʻliq  qudratli boʻlgan  Halifalik  saltanatining  Sharqiy Osiyo  dashtlaridan  kelgan koʻchmanchilar oʻrdasiga magʻlub boʻlishini boshqacha  tushunish qiyin.

Salbchilar haqida ham, ispan  lashkarlari  haqida ham(Kordovani  qayta zabt etilishi) shunday deyish mumkin.  Taʼkidlab  oʻtish  zarurki,  oʻzining  rivojlangan  madaniyatiga  ega  boʻlmagan, yoʻlida uchraganning  gʻoratini bergan  yovvoyi  moʻgʻullardan  farqli oʻlaroq, salbchilar  va  ispan  lashkarlari  oʻzlarining zabtlarida  musulmonlarning  ilmiy  markazlarini barbod etishmagan.  Yevropaliklar salb yurishlaridan keyingina nihoyat, yuvina boshlaganlar,  hammom,  sovun  va  oynani  taniganlar.

Frantsuz  va  inglizlarning  arab yurtlarida  hukmdorligi davrida (19-20  asrlar)  Yevropa timsolida  yana  bitta  aybdor  topila  qoldi.  Ammo   ingliz-frantsuz istilosi  nisbatan qisqa boʻlgan  va  yarim  asr  oldin  barham  topgan  edi. Ikkinchi Jahon Urushidan  soʻngra  yovuzlik roli  Yevropadan  Amerikaga  oʻtdi.  Aybni  Amerikaga  toʻnkash ancha  qulay  keldi, biroq  Britaniya  va  Frantsiyaning  misolidagiday,  ancha  zaif chiqdi.  Moʻgʻullarning  zafari  kabi,  arab yurtlarining  ingliz-frantsuz istilosi va Amerikaning  taʼsiri ostida qolishi  ham, musulmon mamlakatlarining  ichki  zaifliklariga  sabab  emas, balki  ichki  zaifliklarining  natijasidan  edi (balki  ichki  zaifliklari  sababli  edi). Aytgancha,  qachonlardir  Britaniya xukmi ostida boʻlgan  bu davlatlarning  baʼzilari  bugungi kunda  rivojlanishda  ulkan  sakrashlar  qildi.  Buning  yaqqol dalillari-Malayziya, BAA, Qatar.

Nazarimda,  yuqoridagi “bahona”lar  hech qonday tanqidga  dosh berolmasa kerak.  Shubhasiz, moʻgʻullar bosqini, salb  yurishlari va gʻarb mustamlakachiligi juda katta ziyon keltirgan, lekin bari oʻz  zamonasida.  Salb  yurishlari  tugaganiga va moʻgʻullar bosqinidan sakkiz asr  oʻtdi, mustamlakachilik davri  esa  yarim asr oldin  tugadi. Misol uchun, Hindiston   300 yil  Britaniya hukmronligi ostida  qoldi, hozirgi zamonda esa, fanda programma taʼminoti sohasida ikkinchi oʻrinda turadi.    Yaponiyaning  mustamlaka  hukmronligi  ostidan  yaqindagina  qutulib chiqqan  Janubiy Koreya  hozirda  yuqori texnologiyalar  sohasida  yetakchi  oʻrinni  egallagan. Ichki yalpi mahsulot hajmi boʻyicha  dunyoda  ikkinchi sanalayotgan Xitoy davlati yuz yil oldin gʻarb mustamlakasi zulmi va yapon harbiy asorati ostida edi. Mustamlakalik  nasibasini totgan  Singapur, Tayvanь, Gonkong  ham  hozirda  yuqori rivojlangan  mamlakatlardir.  Qiyos uchun,  maorif borasida Singapur  baʼzi bir Yevropa davlatlaridan oldinda.  Ajab fakt;  urushdan  soʻnggi yillarda  Misr  va  Yaponiya  rivojlanish  darajasida  teng boʻlgan,  bugun  Misr  qay darajada,  gapirishga  ham arzimaydi.

 

Begunoh

 

Aybni  osonlikcha birovga toʻnkab qoʻyish  musulmonlar jamiyatining oʻzining  asoslarini zaiflashtiradi.    Musulmonlar jamiyatining  asoslaridan biri dindir,  yaʼni Islomdir.  Islomni ayblash  notoʻgʻri. Vatikanning amri bilan  olimlarni olovda yoqqan, hurfikrlilarni  taʼqib etgan  va  mazhablararo  qirgʻinlar qilgan  Yevropadan  farqli  oʻlaroq, islom  olami madaniyat  va  taraqqiyot  markaziga  aylangan  edi.  Musulmonlar  islomning  aynan  ilk  davrlaridanoq yunonlardan meros qolgan bilimlarning  rivojini  davom  ettirdilar, hoʻjalikning  yangi sohalarini tuzdilar, fabrikalar qurdilar. Tijorat esa  misli  koʻrilmagan darajada  rivoj  topdi.  Islom jamiyatining  maʼlum darajada   hurfikrlilik  va  soʻz erkinligiga  erishishi  islom  diyorlariga  quvgʻin  yahudiylarni  va  hurfikr nasroniylarni  jalb  qildi.

Ayni  zamonda  aybni birovga toʻnkab qoʻyish  davom  etmoqda (moʻgʻullar, mustamlakachilar, yahudiylar, Amerika…)  va  hali beri buning adogʻi  koʻrinmaydi.  Bu  gaplar  Yaqin  Sharqning katta  qismini boshqarayotgan   noʻnoq  va mustabid  hukumatlar  uchun  oʻzlari  bartaraf etolmagan  qoloqliklarning  sabablarini tushuntirish  uchun tayyorgina bahona xolos.  Musulmon ommasi uchun  esa bu qandaydir  bir tasalli boʻlib hizmat qiladi. Biror bir arabdan, “nega sizlarda ilm fan rivojlanmayapti”  deb soʻrasangiz, u darhol  sizga  “buyuk fitnaning” mavjudligini  roʻkach qiladi.  Emishki, bunga  Gʻarb toʻsqinchilik qilyapti.  Biroq bunday  izoh  mantiqsizdir;  Gʻarb toʻsqinchilik qiladi deyilayotgan Malayziyaning misoli  oʻzigina bu dalilning  asossizligini isbotlaydi. Aslida ish qanday boʻlgan edi?  Koʻrinib turibdiki, bu savolga javob – osongina birovni aybdor qilib qoʻyish boʻlib qolgan,  koʻpchilik tarixchiyu olimlar  ham bu illatdan  xoli  emaslar.

Oʻzimning izlanishlarimda anglashimcha, aybdorni izlash va muhokama qilish  bilan mashgʻul koʻplab aqllar bitta tarixiy voqeʼlikni nazardan chetda qoldirmoqdalar.  11 asr oxirida zamonaning  yetuk mutafakkirlarining ilgʻor dunyoqarashlariga qarama-qarshi oʻlaroq  bilim, fandan voz kechishni targʻib qiladigan va  hur ilmiy tafakkurga qarshi chiqadigan ruhoniylarning  nufuzi oshib bordi. Ushbu   yoʻnalishning  yirik  vakillaridan  biri  Muhammad  Gʻazzoliy(1058-1112) edi.   Islom olamida ilm-fanning inqirozining  sabablarini  oʻrganishda  uning  faoliyati va  asarlarini  zikr etmaslik  mumkin  emas.  Izlanuvchilarning  Imom Gʻazzoliyga qarashlari xilma-xil, ularni shartli  ravishda ikki guruhga boʻlish mumkin. Birinchi guruh Imom Gʻazzoliyni falsafaning, moddiylikning, fan va taraqqiyotning ashaddiy dushmani deb biladilar. Bunday fikrdagi faylasuf va sharqshunoslar  Imom Gʻazzoliyning “Faylasuflarga raddiya” kitobiga  javoban  “Raddiyaga raddiya”ni yozib, unda  Imom Gʻazzoliyni qattiq tanqid qilgan  Ibn Rushd taʼsiridagi guruhdir.

Ikkinchi guruh  Imom Gʻazzoliyni buyuk islom ilohiyotchisi, islom dini usulchiligining himoyachisi deb  biladilar.  Bu guruhga,  islomning asoslariga rahna soluvchi eʼtiqoddan himoya qilish va  dinni safsata ilohiyotdan (ilmi kalom) tozalash uchun yozgan, hayotidagi asosiy boʻlgan  “Ihyo  ulumid-din” asarini koʻrsatib, Imom Gʻazzoliyni islom himoyachisi sifatida  tanituvchi  din ulamolari kiradi.

Zikr qilib oʻtganimizday, oʻsha davrgacha qadimgi yunon olimlarining koʻpgina asarlari arab tiliga tarjima qilingan edi. Ilmiy tafakkurning rivojlanishi, xususan qadimgi yunon falsafasi va mantiqi taʼsiri  ostida, hukmron sinflarning gʻoyaviy vakillari – musulmon mutakallimlarini  aql-idrok, hurfikrlik va  yuksalishga qarshi kurashda aql va mantiqdan foydalanishga majbur qilib qoʻydi. Xullas, dushmanning qurolini oʻziga qarshi ishlatish demak.

Ibn Sino va Imom Gʻazzoliylarning zamonida  musulmon Sharqida  faylasuflarning va ilohiyotchilarning gʻoyaviy qarama-qarshiliklari oʻzining choʻqqisiga chiqdi; Imom Gʻazzoliy oʻzining “Faylasuflarga raddiya”  kitobida falsafaning dinga xavf soladigan masalalarini ajratdi. Uning diniy aqidalarni naqadar  qiziqqonlik bilan himoya qilishi,  uning sababiyat qonuniyatiga boʻlgan munosabatlaridan  maʼlum. Bu yerda u falsafaning mantiqan rad etib boʻlmaydigan masalalaridan birida raqiblarini yengmoqchi boʻladi. Imom Gʻazzoliy,  tabiatda sababiyat va undan kelib chiqadigan rivojlanish qonuniyatiga qarshi chiqish kerak,  chunki bu masalaga moddiy yondashish ,  yaratilish qonunlarida favqulodda kuchlarning ishtirokini inkor etadi deb hisoblaydi.

Imom Gʻazzoliy  sababiyat qonuniyati  yaratilishda har qanday favqulodda  ishtirokni inkor etishini aniq tushundi. Agar ikkita narsadan biri ikkinchisining paydo boʻlishiga sabab boʻlsa, xudoning roli qayerda qoladi?  Imom Gʻazzoliyning fikricha, masalaga  moddiy – ilmiy yondashish xudoni sabab oʻlaroq inkor qilishga olib keladi. Shuning  uchun  Imom Gʻazzoliy  oʻzining fikr yuritishlarida keskinlikka borgan, hattoki olov bilan toʻqnashganda pilikning yonishining sababini ham inkor etgan.  U,  faylasuflarning yonishning sababini tushuntirib beradigan ishonchli asoslari yoʻq; “Ularning  olov bilan toʻqnashganda, yonishni kuzatishdan boshqa keltiradigan bir  dalillari yoʻq”  derdi.

Gʻazzoliyga koʻra, barcha tabiiy jarayonlar ilohiy irodada koʻzda tutilgan, shu ilohiy iroda hohlagan lahzasida  buzib tashlashga qodir boʻlgan bir tartibga boʻysunadi. Materiyaga nisbatan har qanday tashqi  qonun – qoida va zaruratlar mavjudligi haqidagi barcha goyalar bekordir.

Aql-idrokka qarshi kurashda Imom Gʻazzoliy  diniy aqidani mantiq va falsafa ilmi yordamida ilmiy asoslab berishga  tirishdi. Imom Gʻazzoliy  falsafani  musulmon diniy taʼlimi tizimiga kirgizib,  ilohiyotga  xizmatkor qilib koʻydi.

Shunday qilib, aql-idrok bilan aqidaparastlikning  oʻrtasida  kechgan shiddatli kurash  aqidaparastlikning  foydasiga  hal  boʻldi.  Natija  ham  uzoq  kuttirib qoʻymadi.  Ruhoniylar  hurfikrlilikni, mantiq  va  natija-sababning aloqalarini izlashni taqiqlab qoʻydilar,  vaholanki bularsiz fanning  taraqqiyotini tasavvur qilib  boʻlmas edi.  Oʻquv dasturlaridan ilohiyotdan boshqa barchasi chiqarib tashlandi. Ilm-fanning  oʻrnini  diniy taassub egallagan madrasalardan  endi  fizik, matematik,  astronom, ximik  va  biologlar yetishib chiqmay qoʻydi.  Islom diyorlarida  ilm fanga qattiq zarba berilgan edi,  natijada  ilm-tafakkur bilan shugʻullanish  tezda yoʻqqa  chiqdi.

Oʻz vaqtida Malayziyaning  sobiq bosh vaziri Muhozir Muhammad aytgan edi; “Ilm, –  shariat darslarini  oʻrganish chegarasidan  tashqariga  chiqmasligi  kerak  deguvchi   oʻzlari talqin qilgan islomni yoya boshlagan ruhoniylarning  yuzaga  kelishi bilan islom diyorlarida  ilm-fan zavolga yuz tutdi.”

 

Taʼminotsizlik

 

Islom diyorlarida  ilm fanning  zavolining  sabablaridan biri,  uning halifalar tarafidan qoʻllab quvvatlanishining toʻxtatilishi  deyish mumkin. Islom diyorlarida  ilm fanning  rivojlanishi  halifalar  va sultonlarning qoʻllab quvvatlashiga  bogʻliq edi. Olimlarning  homiylari sultonlar boʻlib, aynan  oʻshalar ilmiy markazlar qurilishiga mablagʻlar ajratardilar, mashhur ilm dargʻalarini jalb etardilar.  Halifalik  ilm fan oʻchogʻiga aylanishiga katta kuch sarf qilgan oldingi halifalardan farqli oʻlaroq, keyingi halifalar  maishatparastlik, kayfu safoga  berilib ketdilar.

Endi ularning saroylarida  mutafakkirlar, olimlar, shoirlar  va  tarixchilarga  joy yoʻq,  ularning  saroylari  qimmatbaho bezaklarga, oltin va  qimmatli kiyim kechaklarga  toʻlib toshgan.  Ammo  bu  “shirin  hayot”ning   toʻlovi  qimmatga  tushdi.  Moʻgʻullarning  bosqiniga Abbosiylarning halifasi qarshi  tura olmadi. Dushmanga yengilib, oʻzi ham ularga  asir tushdi.  Hibsdagi  halifa yemoq soʻradi. Shunda uning oldiga oltin va qimmatbaho toshlar toʻla tovoqni keltirib qoʻyishdi. Bunga qarab halifa, “buni qanday yeb boʻladi?”  deganda, moʻgʻullarning boshligʻi Xulagu,  “Agar sen shularning hammasini askarlarga sarflaganingda edi, bizga asir tushmagan boʻlarding.”  degan edi.

Bizning  zamondoshlar ham ushbu halifadan  oʻtar joyi yoʻq. Hozirgi hokimlar fanning  rivojlanishiga yordam berishning  oʻrniga mablagʻlarni nooʻrin joylarga sarflaydilar.  Bunga  misol yaqindagi yangiliklardan biri. “Oʻtgan yili jahon ommasi Le Burjedagi  aviasalondan tarqalgan xabardan hayajonga tushgan edi. Oʻzini oshkor etmagan bir xaridor oʻziga uchar saroy yasash uchun Airbus A380ga buyurtma bergan. Oʻshanda “Biznes-Stilь” jurnali, afsuski  bu baxtli xaridorning ismi nomaʼlumligicha qoladi deb  tashvishga tushgan edi. Qanchalar yanglishgan ekanmiz! Arablar oʻzlarining zarbulmasal boʻlgulik sarf xarajatlaridan faxrlanadilar va bularni hech sir tutmaydilar.

A380ning sirli  xaridori  shahzoda Al-Valid ibn Talal ibn  Abdul Aziz as-Saud boʻlib chiqdi. Oltin suvi yuritilgan “ Airbusga”ga shahzoda  ikki yillarda  yetishishi mumkin. Biroq  hozirdanoq  bu  ulkan  uchqichga kiritiladigan oʻzgartirishlar haqida  ilk  tafsilotlar  maʼlum  boʻlmoqda.  Bulardan eng qiziqarlisi  shahzodaning uchqichini koʻrganning  koʻziga  tashlanadigani!  Havo  ochiq paytda  yerda  turuboq  boshingiz  uzra   Al-Valid ibn Talal ibn Abdul Aziz as-Saud  uchib oʻtayotganini  anglab olasiz. Uchqich oftob nurlaridan yarqirab turadi – shahzoda oʻzining  aerobusini haqiqatdan  ham oltin bilan  qoplatib  chiqmoqchi. Uchqichning  tanasini  tilla bilan qoplab chiqish  bu  arab hashamat shaydosiga  $ 58 millionga tushar  ekan.  A380 ning  oʻziga esa shahzoda 300 million dollar toʻlagan. Mutaxassislarning fikricha,  kiritiladigan oʻzgartirishlarga  yana shuncha mablagʻ  ketadi.”

 

Xotima

 

Islom olamining tarixini varaqlab shunday  xulosa qilish mumkinki, ilm fan  hokimiyatda  ancha ilgʻor  odamlar boʻlganda  rivojlangan.  Ularning davrida  fan yuksalishda edi. Ular  halifalikni  “ilmiy tafakkur va yuksak madaniyat” markaziga  aylantirgan edilar. Ularning boshqaruv davri  tarixda  “Islomning  Oltin  Davri” sifatida yodda qoladi.  Davlat boshida  ziyoli odam boʻlganda,  islom madaniyati  gullab yashnagan. Movarounnahrni Ulugʻbek  boshqargan davrda,  ayniqsa  poytaxt,  madaniy yuksalishda avjga chiqdi, buni 9  asr, “oltin asr”  bilan tenglashtirish mumkin edi.

Ulugʻbek  Samarqandni  Oʻrta Asrlardagi  ilm fan  markazlaridan biriga aylantirdi. 15 asrning birinchi yarmida bu yerda  Gʻiyosiddin  Jamshid  Koshiy, Qozizoda  Rumiy,  Ali Qushchi  kabi munajjim va riyoziyotchilardan iborat butun bir  ilmiy maktab yuzaga  keldi. Bu davrda Samarqandda,   Markaziy Osiyo tarixi haqida ajoyib asar yozgan tarixchi Xofiz Obroʻ, mashhur tabib Mavlono Nafis,  shoirlardan Sirojiddin Samarqandiy, Sakkokiy,  Lutfiy, Badaxshiylar yashagan edilar.

Ulugʻbekning vafoti bilan   Movarounnahrda  ham ilm fan  zavolga yuz tutdi; Samarqand oʻzining avvalgi shuhratini yoʻqotdi, buyuk olim ham fanoga yuz tutdi. Endi bu yerda olimlar tugʻilmay qoʻydi va buyuk kashfiyotlar ham qilinmas boʻldi. Shunday qilib qachonlardir shuhrati butun dunyoga yoyilgan Samarqand jahon madaniyatining   rivojlanish markazi  boʻlganligi  qoʻldan ketdi.

Ruhoniylar siyosiy nufuzga erishishi bilan  olimlarning  boshlari tanlaridan judo boʻla boshladi. Ulugʻbekning oʻlimi bunga yaqqol dalil – aynan ulamolar uni sehr joduda ayblab kallasini olgan edilar. Ulugʻbekning tirikligidayoq  u  oʻtkazgan madaniy va davlat islohotlari musulmon ruhoniylari tomonidan ashaddiy toʻsqinchiliklarga  uchragan edi, uning fojeaviy  oʻlimidan  soʻngra esa ruhoniylarning  taassubi  avjiga  mindi.

Ulugʻbekning oʻlimidan soʻngra taʼlim sohasiga chuqur  oʻzgarishlar kiritildi.  Bolalarni  eski maktablarda oʻqitish 6 yoshdan boshlanardi.   Ular arab alifbosini oʻrganishardi, soʻngra haftiyakni hijjalab oʻqiy boshlashardi. Bolalar  oʻzlariga tushunarsiz boʻlgan  arabcha matnni tushunmay, uni yodlashardi, lekin voqean besavodligicha qolishaverardi.  Oʻziga toʻqroq odamlarning bolalari maktabdan madrasalarga oʻtishardi. U yerda asosan arab tili grammatikasi, aqida va fiqh ilmi oʻqitilardi. Madrasalarning  talabalari pastki, oʻrta va yuqori boʻlimlarga boʻlingan boʻlib, har bir boʻlimda oʻqish muddati 8 yil davom etardi. Kambagʻalroq oilalardan chiqqan talabalar ochlik, muhtojlik iskanjasida edilar. Vosifiy oʻzining xotiralarida ochlikdan oʻlgan ikki talaba haqida yozgan.

Talabalar orasida baʼzi bir manfur mullalarga qarshi chiqishlar ham boʻlib turar edi. Muhammad Tolib Buxoro madrasalari talabalarining shunday chiqishlarini vasf qilgan.17 18 asrlarda madaniyat va ilm fan  musulmon ruhoniylari, ayniqsa soʻfiylik tariqatlari taʼsiri ostida boʻlgan. Bu davrda endi biz yirik olimlarni uchratmaymiz.  Oʻrta Osiyo  xalqlari oz munchamas hissalarini qoʻshib rivojlantirgan  aniq fanlar, tabiiy  fanlar  yoʻqotilgan edi.   Buxoro musulmon ruhoniylarining  tayanchiga  aylangan edi.

Ilmu irfonga qarshi kurashda gʻolib chiqqan diniy taassub zamonamiz ruhoniylarining  orasida  ham hukmron.  Islom olamidagi ilm fanning  hozirgi ahvoliga  nazar  solsangiz, yuqorida aytib oʻtilganlar bugungi kunda ham davom etayotganini payqamay iloji yoʻq.  Ruhoniylarning va ommaning  mutaassib qismining ilm fanga boʻlgan munosabati oʻsha oʻsha; aqli norasolarcha  ilmu irfonni rad etish . Ular zamonaviy  texnologiyalardan  foydalanishni istaydilar, ammo  oxiratda foydasi yoʻq deb ilm fan bilan shugʻullanishdan jirkanadilar. Koʻpincha ularning ogʻzidan “Alhamdulillo, biz uchun kashfiyotlar qilib berishyapti, biz esa vaqtimizni ibodatga sarflayapmiz” degan gaplarni eshitish mumkin. Ular, Qurʼonning oyatlari va paygʻambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislari  ilm deganda faqat shariat ilmlarini nazarda tutadi degan gʻoyani ilgari suradilar. Mutaassiblar nazarida  ilm fan “gʻarbniki” boʻlganligi,  ilm fanda  Gʻarbga  ergashish  zarurligini  rad etish uchun  unga qarshi chiqishadi. Ularning fikricha, bu yoʻl  anʼanaviy diniy qadriyatlarning yemirilishiga va moddaparastlikning yoyilishiga  olib keladi.

Muallif: Kurmanaliyev Maksat.

Ruschadan Nizomiddin Ayyub tarjimasi.